تاریخچه ی بهداشت حرفه

بهداشت حرفه‌ای به انگلیسی (Occupational Health ) یا سلامت شغلی یا سلامت کار شاخه‌ای است ازعلم بهداشت وعبارتست از شناسائی، ارزیابی و کنترل عوامل زیان آور موجود در محیط کار به همراه یکسری مراقبتهای بهداشتی درمانی به منظور سالمسازی محیط کار و حفظ سلامت نیروی کار

نخستین کمیته مشترک سازمان بهداشت جهانی وسازمان بین المللی کار که درسال ۱۹۵۰ تشکیل شد، بهداشت حرفه‌ای را چنین تعریف نموده است:تامین و ارتقاء عالی ترین سطح سلامت جسمی، روانی واجتماعی برای کارگران همهٔ مشاغل، پیشگیری ازبیماری ها و حوادث ناشی ازکار، بکارگماردن نیروی کار درمحیط وشغلی که از لحاظ جسمی و روانی قدرت انجام آنرا دارد و بطورخلاصه تطابق کاربا انسان.^[۱]

تاریخچه بهداشت حرفه‌ای

بهداشت حرفه‌ای در جهانپدیداری دانش بهداشت حرفه‌ای، به عنوان یک تخصص ویژه وجدا از دیگردانش‌ها، به نسبت تازه است، اما مفاهیم مطرح شده دراین دانش از زمان‌های کهن موردتوجه بوده است.

چهارصد سال پیش ازمیلاد مسیح بقراط اثرات زیان آور مواجهه با سرب راشناسایی کرده و در نوشته‌هایش یاد می کند. درآن زمان عمدتا از بردگان جهت مشاغل سخت استفاده می‌گردید وازآنجاکه حکومتها هیچگونه مسئولیتی در برابر بردگان نداشتند، بدیهی است که اقدامات خاصی نیزبرای حل مشکلات آنها صورت نمی‌پذیرفت.^[۲]

درنخستین سدهٔ پس ازمیلاد، پلنی(۲۳تن۷۹ب. م) که یک دانشمند رومی بود، از مثانهٔ حیوانات یک ماسک تنفسی ساخت وکاربرد آن را برای کار در معادن پیشنهاد نمود.^[۳]

در سال ۱۴۷۳ میلادی النبوگ Ulrich Ellenbog نخستین نشریه بهداشتی در مورد بیماریهاوآسیب‌های شغلی را انتشار داد. او در این مجموعه در باره بیماریهای شغلی وصدماتی که در میان کارگران طلا شایع است مطالبی را به رشته تحریر در آورده است. درقرن شانزدهم آگریکولا (Agricola) و پاراسلوس (Paracelsus) در باره بیماری‌های شغلی کارگران ذوب آهن، فلزات و بیماری‌های معدنچیان و مسمومیت جیوه آثاری به جای گذارده‌اند. کتاب آگریکولا در سال ۱۵۵۶ یکسال بعد از مرگ او و کتاب پاراسلوس در سال ۱۵۶۷ منتشر شد.

رامازینی ، نخستین پزشکی است،که به توصیف پیشه های گوناگون و بیماری های ناشی از آنها می پردازد. برای نمونه فلج دست ها از میان رفتن دندان ها،نا شکیبایی و صورت های نزار و رنجور سفالگران در برابر سرب را توصیف کرده است.

توماس الیور در کتاب خود که در سال ۱۹۰۸ منتشر کرد به بیماری‌های شغلی اشاره نموده است. دکتر توماس لِگ (Thomas moris legge) در کتاب خود به نام جذب و مسمومیت سرب که به کمک دکتر گادبای در سال ۱۹۱۲ منتشر کرد به مضرّات این فلز اشاره می‌نماید.

در سال 1918،آلیس هامیلتون، رشته ی بهداشت صنعتی را در دانشگاه هاروارد امریکا پایه گذاری کرد.بررسی های گسترده ی او در زمینه سم شناسی،به ویژه مسمومیت با فسفر سفید در صنایع کبریت سازی و مسمومیت سرب،موجب رشد سریع بهداشت حرفه ای شد.

بر اساس فعالیت های گونا گون برای بهبود شرایط محیط کار و نیز، جنبش های کارگری،در سال 1919،سازمان بین المللی کار (ILO) بر پا شد.پس از آن، به علت موفقیت هایی که امریکا در جنگ جهانی در زمینه تولید تسلیحات نظامی به دست آورد،نه تنها صنایع بلکه بهداشت حرفه ای در این کشور به سرعت رشد یافت.در آن زمان، شعار تبلیغاتی سازمان خدمات بهداشتی امریکا بر تندرستی کار گر تاکید داشت: "کارگر را سالم نگهدار تا خوب کار کند"

توسعهٔ سریع صنایع وعلوم درقرن بیستم واستفاده بشر ازمواد گوناگون درمصارف صنعتی، ازیک طرف برتعداد و دامنه بیماری‌های ناشی ازکارافزود وازطرف دیگر وسیله تحقیق و بررسی برروی جلوگیری ودرمان آنهارابیش ازپیش فراهم نمود. رشد اجتماعات کارگری وتشکیل اتحادیه‌ها، و سندیکاهای کارگری رانیز می‌توان از عوامل موثردربهبودبهداشت محیط‌های کار دانست.^[۴]

وقایع نگاری بهداشت حرفه ای در گذر تاریخ

برخی از رویداد های مهم سلامت شغلی در کشورهای غربی عبارت هستند ا ز:

1815 میلادی : نخستین قانون ایمنی به وسیله ی اداره ی معادن در امریکا به تصویب رسیدبر پایه این قانون لازم شد هر معدن دارای دو راه خروج باشد، تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از آنها ،راه خروج دیگر باز باشد.

1815میلادی : هامفری دیوی، نخستین وسیله ایمنی را اختراع کرد.بنا به درخواست انجمن پیشگیری از حوادث در معادن ذغال سنگ و با تلاش فراوان ، دیوی توانست چراغ ایمنی را برای معادن ذغال سنگ طراحی کند.

کارگر جوانی که گاری حاوی ذغال سنگ را در معدن حمل می کند^[۵]در سالهای 1844-1842 قوانینی برای بهبود شرایط کار در بریتانیا به تصویب رسید

1833 میلادی : نخستین قانون صنایع در انگلستان به تصویب رسید.تا پیش از تصویب این قانون ، 12 ساعت کار در روز اجباری بود.

1864 میلادی : قانون ایمنی در معادن پنسیلوانیا به تصویب رسید.

1866 میلادی : اداره ملی آتش نشانی در امریکا تاسیس شد.

1867 میلادی : نخستین برنامه ی بازرسی صنایع به وسیله ی مسوولان دولتی در ایالت ماساچوست امریکا تدوین شد.

1896 میلادی :انجمن ملی حفاظت در برابر آتش (NFPA) در امریکا تاسیس شد

1906 میلادی : نخستین بررسی منظم از حوادث شغلی منجر به مرگ در پنسیلوانیا انجام شد.

1914 : در امریکا، دفتر بهداشت و سلامت در صنایع،به وسیله ی اداره خدمات بهداشت همگانی تاسیس شد. این مرکز پس از چندین بار تغییر نام در سال 1970 به نام موسسه ی ملی ایمنی و بهداشت شغلی ( NIOSH ) نامگذاری شد.

1931 میلادی : نخستین الگوی علمی درباره ی علل بروز حوادث، به وسیله ی هانریش ارائه شد.

1956 میلادی : برنامه های پیشگیری از حوادث به وسیله اداره بهداشت همگانی امریکا ارائه شد.

1968 میلادی : جانسون ، رییس جمهور وقت امریکا لزوم برپایی قوانین دولتی ایمنی و بهداشت را اعلام کرد.

1970 : در زمان ریاست جمهوری نیکسون، قانون یاد شده به تصویب رسید، که موجب ایجاد اداره ی ایمنی و بهداشت شغلی ( OSHA) وموسسه ی ملی ایمنی و بهداشت شغلی ( NIOSH) شد.^[۶]

بهداشت حرفه‌ای در ایران

در مرداد سال ۱۳۲۵ وزارت کار و امور اجتماعی تشکیل و قانون موقت کار را تدوین نمود و در سال ۱۳۳۷ قانون مزبور با اصلاحات و تغییراتی به صورت قانون به تصویب رسید و اجرای وظایف مربوط به بهداشت و ایمنی مندرج در قانون کار وقت به عهده اداره کل بازرسی کار قرار گرفت.

در سال ۱۳۴۶ در حوزه معاونت فنی وزارت بهداشت وقت، اداره بهداشت محیط کار در تشکیلات اداره کلّ بهداشت محیط پیش بینی شد و سپس در سال‌های ۱۳۴۷، ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹، اداره طب صنعتی در اداره کل خدمات بهداشتی حوزه معاونت فنی وزارت بهداری وقت تاسیس گردید. سپس در سال‌های ۱۳۵۰، ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ تا اوایل ۱۳۵۳، اداره بهداشت محیط کار به بهداشت محیط کار و هوا تغییر نام داد و اداره طب صنعتی همچنان به وظایف خود ادامه می‌داد. در اواخر دهه ۱۳۵۰ در حوزه معاونت امور بهداشتی و جمعیت و تنظیم خانواده وزارت بهداری وقت اداره بهداشت حرفه‌ای در دفتر خدمات بهداشتی ویژه که بعدا به اداره کل خدمات بهداشتی ویژه تغییر نام داد تشکیل گردید.

تا قبل از سال ۱۳۶۲ وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت وقت مشترکا بر نیروی کار و محیط کار نظارت و مراقبت داشتند. به منظور جلوگیری از دو باره کاری و ارتقاء کیفیت ارائه خدمات برای حفظ و بالا بردن سلامت شاغلین، درسال۱۳۶۲ مسائل بهداشتی محیط کار و کارگر، از وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شناخته شد و جهت انجام این وظیفه، اداره کل بهداشت حرفه‌ای تشکیل و مسئولیت حفظ و ارتقاء سلامت نیروهای شاغل کشور در مشاغل گوناگون جامعه را عهده دار گردید. با توجه به تصویب قانون جدید کار توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۹، به حکم ماده ۸۵ قانون کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عهده دار بهداشت و درمان کارگران و وزارت کار و امور اجتماعی مسئول ایمنی کارگران می‌باشد..^[۷]

هدف کلی بهداشت حرفه‌ای

نگهداری و بهبود حداکثر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی کارکنان مشاغل مختلف از طریق پیشگیری از خطرات تهدید کننده سلامت کارگران، مطالعه شرایط نامناسب محیط کار و اثرات سوء آن بر تندرستی آنان می‌باشد. کارشناسان بهداشت حرفه‌ای که دراین زمینه فعالیت دارند، با شناختی که ازمحیط کار، فرآیندهای کاری، خطرات وعوامل زیان‌آور محیط کار، ونیزتاثیراتی که این عوامل بر سلامت شاغلین می‌گذارند، از طریق بررسی، ارزیابی، اندازه گیری وکنترل عوامل زیان آورمحیط کار، درصددسالمسازی وبهسازی محیط کاربرمیایند. بنابراین ازاین طریق باعث کنترل بیماری‌ها، عوارض وآسیب‌های شغلی ودرنهایت تامین سلامت شاغلین می‌گردند.

برنامه‌هاوفعالیت‌های بهداشت حرفه‌ای.

به منظوردست یابی به هدف فوق دربهداشت حرفه‌ای برنامه‌هایی درنظرگرفته شده است که به طورخلاصه عبارتنداز:

۱- معاینات پزشکی گوناگو ن برای کلیه کارکنان

۲- برنامه‌های مربوط به حفاظت فنی و ایمنی کارگران

۳- برنامه‌های مربوط به بهداشت محیط کار شامل شناخت وارزیابی عوامل زیان آورمحیط کاروارائهٔ طرح‌های کنترلی وبهسازی محیط کار

۴- ایجاد امکانات درمانی و اورژانس طب کار

۵- برنامه‌های مربوط به آموزش برای بهداشت

۶- برنامه‌های مربوط به تغذیه کارگران

۷- برنامه‌های مربوط به نوتوانی و توانبخشی حرفه‌ای

بهداشت حرفه‌ای نه تنهامسائلی راکه دراثرتماس باعوامل زیان آورمحیط کاربروزمی نمایددرنظرمی گیرد، بلکه سایرمسائل ازقبیل:پیشگیری ازبیماریها، بهداشت عمومی محیط کار، آب آشامیدنی، نظافت عمومی وفردی، دفع حشرات، دفع زباله وفضولات، نهارخوریها، حمام، توالت، دوش ودستشویی، وسایل وحفاظت فردی وجمعی وغیره رانیز درمحیط‌های کاری درمدنظردارد.

عوامل زیان آور محیط کار

ابزار اندازه گیری نور، نورسنج

ابزار اندازه گیری صدا، صداسنج

به طورکلی می‌توان گفت که بهداشت حرفه‌ای علمی چند رشته‌ای بوده وترکیبی از علوم پزشکی ومهندسی می‌باشد. یکی ازبرنامه‌های اصلی بهداشت حرفه‌ای، مطالعهٔ شرایط نامناسب محیط کار یابه عبارتی بررسی وارزیابی عوامل زیان آورمحیط کار می‌باشد، که این عوامل خودبه پنج دسته تقسیم می‌شوند:

۱-عوامل زیان آور فیزیکی محیط کارشامل سروصدا_ گرماورطوبت_ سرما_ ارتعاش_ فشار (کمبودوافزایش فشار)- روشنایی (کمبودوافزایش نور)- اشعهٔ مادون قرمز_ اشعهٔ ماورائ بنفش- اشعه‌های یونیزان- الکتریسیته

۲-عوامل زیان آورشیمیایی محیط کارمانندگازها، بخارات، دودودمه،گردوغبار،اسیدهاوبازها، فلزات و...

۳-عوامل زیان آور بیولوژیکی محیط کارشامل ویروس‌ها،قارچ‌ها،انگل‌ها،باکتری‌ها، ریکتزیاها

۴-عوامل زیان آورمکانیکی وارگونومیک محیط کار، شامل: پوزیشن‌های نامناسب بدن حین کار، بلندکردن وحمل باربیش ازخدمجاز، سطوح کارشامل میز، صندلی، ابزارآلات مورد استفاده، تجهیزاتی که مناسب طراحی نشده باشندو......

۵-عوامل زیان آور روحی وروانی محیط کارمانندروابط کارگرباکارفرما، همکاران، زیردستان،_تشویق‌ها وتنبیه ها_ارتقاء شغلی، رضایت شغلی و...

چنانچه هریک ازعوامل یادشدهٔ فوق ازحدتحمل فیزیولوژیک بدن انسان پیشی گیرد، عوارض وآسیب‌هایی راایجادخواهدنمود. دربهداشت حرفه‌ای عمده کوشش‌ها برشناسایی این عوامل، اندازه گیری ودرصورت نیاز کنترل آنها متمرکزاست.

روز جهانی بهداشت حرفه ای

روز 28 آوریل (هشتم اردیبهشت ) از سوی سازمان بین المللی کار(ILO) به عنوان روز جهانی بهداشت حرفه ای World Day for Safety and Health at Work نامگذاری شده است.^[۸]

روز جهانی ایمنی وسلامت شغلی در واقع یک هدف گذاری سالیانه بین المللی برای نهادینه کردن کار سالم و ایمن در سرتاسر جهان است. برگزاری این مراسم بخش مهمی از استراتژیهای جهانی سازمان بین المللی کار برای ارتقای ایمنی وسلامت شغلی در همه محیط های کاری است که باعث ارتقای آگاهی های مردم وهمچنین افزایش امنیت وسلامت در محیط کار می شود .

این مراسم هر ساله توسط کلیه دولتها ،سازمانها وبخش های خصوصی وکارفرمایان وکارخانجات انجام شده و توسط سازمان بین المللی کار حمایت و پشتیبانی می کند .

منابع

• ثنایی، غلامحسین، سم شناسی صنعتی ج۱، انتشارات دانشگاه تهران۱۳۶۶
• قضایی، صمد، بیماری‌ها وعوارض ناشی کار، انتشارات دانشگاه تهراان
• تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Occupational safety and health»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۹ دی ۱۳۹۱).